Mówiąc o czytaniu, należy zacząć od definicji. Słownik języka polskiego podaje: czytać to „przebiegając wzrokiem po napisanych lub wydrukowanych literach albo innych symbolach, formułować w umyśle lub na głos odpowiadające im dźwięki językowe; zapoznawać się z treścią tego, co jest napisane albo wydrukowane”.
Z definicji wynika, że czytanie to opanowanie techniki szybkiego, sprawnego zapoznania się z tekstem pisanym oraz rozumienie tekstu. Czytanie jest bardzo ważną, a nawet najważniejszą, po umiejętności myślenia, umiejętnością, którą uczeń powinien nabyć w szkole bowiem:
- jest narzędziem uczenia się,
- umożliwia człowiekowi twórcze uczestnictwo w życiu i kulturze,
- nadaje życiu sens.
We współczesnym świecie umiejętność czytania jest niezbędna. Na agresywnym rynku pracy poradzi sobie tylko ten, kto bardzo szybko odszuka potrzebne mu informacje z różnych źródeł, potrafi je przetworzyć i wykorzystać, a więc czyta i rozumie czytane teksty. Rozumienie tekstu według prof. Reginy Pawłowskiej obejmuje:
- rozpoznawanie kształtu graficznego lub akustycznego słów,
- rozpoznawanie znaczenia słów,
- uwzględnianie znaczeń morfemów funkcjonalnych,
- uświadomienie znaczeń wynikających ze związków składniowych: liniowych,
gramatycznych, semantycznych,
- poznanie znaczeń zdań i zależności między zdaniami, uchwycenie znaczeń akapitów i
stosunków logicznych między akapitami, zdawanie sobie sprawy z całości struktury tekstu,
identyfikacja wyższych struktur semantycznych (np. narrator, postać, wydarzenie,
przestrzeń, motyw, wątek, fabuła),
- rozumowanie, dowodzenie,
- uprzytomnienie sobie intencji nadawcy tekstu, funkcji i idei tekstu,
- uświadomienie sytuacji komunikacyjnej w tekście (kto do kogo mówi, w jakich okolicznościach) i zasad wyboru struktur językowych do tekstu rzez nadawcę (czyli stylu).
Umiejętność rozumienia tekstu jest procesem i rozwija się etapowo. Regina Pawłowska wyznacza następujące etapy czytania:
- okres poprzedzający naukę czytania – przyswajanie języka od niemowlęctwa do 6-7 roku życia,
- okres czytania początkowego – klasa I,
- okres czytania samodzielnego – klasa II,
- okres przejściowy – klasa III i IV,
- niska lub średnia dojrzałość czytania – klasa V i VI,
- zaawansowane czytanie funkcjonalne – klasa VII i VIII,
- nabywanie wyższych technik czytania – szkoły średnie i wyższe,
- etap dojrzałości czytelniczej.
Zgadzam się z Reginą Pawłowską, autorką publikacji „Lingwistyczna teoria nauki czytania” i „Metodyka ćwiczeń w czytaniu”, że umiejętność czytania jest podstawową umiejętnością, w którą szkoła powinna wyposażyć ucznia. Jestem przekonana, że ćwiczenie (trenowanie) tej umiejętności od początków edukacji dziecka po maturę – na każdej lekcji każdego przedmiotu pozwoli osiągnąć sukces szkolny i pozaszkolny każdemu uczniowi. Czy to jest możliwe w obecnej rzeczywistości szkolnej, gdy w klasie jest 25- 30 uczniów? Jest to możliwe i konieczne. Szkoła bowiem powinna uczyć czytania na lekcji, a nie zadawać naukę czytania do domu. Nauczyciel odpowiada za to, czego nauczy na lekcji, bowiem nie ma wpływu na to, co się dzieje w domu rodzinnym ucznia, jak dużo czasu poświęcają rodzice swoim dzieciom na naukę.
Obecnie, zgodnie z etapami czytania, uczniowie po klasie VI powinni osiągnąć niską lub średnią dojrzałość czytania, a w klasach VII i VIII należy uczyć czytania funkcjonalnego.
Od czego należy zacząć? Po pierwsze, nauczyciel powinien zdiagnozować zespół uczniów i wyciągnąć wnioski dotyczące odpowiedzi na pytania:
1. Czy uczniowie opanowali technikę czytania w wymaganym w klasach IV-VI stopniu?
2. Jakie jest ich tempo czytania?
3. Czy rozumieją przeczytany tekst?
4. Czy potrafią wybrać informacje z tekstu, określić jego temat, odczytać przenośne znaczenie
słów?
5. W jakim stopniu rozumieją znaczenie związków frazeologicznych: wyrażeń, zwrotów,
przenośni?
6. Które teksty są im bliższe: proza czy poezja, teksty literackie czy popularnonaukowe,
realistyczne czy fantastyczne?
7. Czy w ogóle lubią czytać?
W fazie diagnozowania umiejętności uczniów należy zwrócić też uwagę na ich zasób słów i ortografię. Gdy nauczyciel zdobędzie wiedzę o ich umiejętnościach polonistycznych i ponadprzedmiotowych, rozpozna style uczenia się, zainteresowania, potrzeby, emocje, ustala strategię pracy: dobiera metody nauczania, formy pracy, treści. Po tych ustaleniach zaczyna uczyć. Wiedząc, że nikogo nie można nauczyć niczego bez jego zgody i wewnętrznej potrzeby (przekonania), stara się stworzyć takie warunki uczniom, żeby chcieli się uczyć. Uczniowie w klasach VII-VIII powinni nabyć przede wszystkim umiejętności czytania, mówienia, pisania, słuchania. Trzeba więc czas na lekcji poświęcić na ćwiczenie powyższych umiejętności. Na czytanie mamy na lekcji od 7 do 10 minut. Gdy przemnożymy ten czas przez liczbę godzin języka polskiego w roku, jest to dużo czasu na wyćwiczenie tej umiejętności. Jeśli nauczyciele innych przedmiotów poświęcą na swoich lekcjach czas na czytanie ze zrozumieniem, uczeń jednego dnia będzie w szkole czytał około godziny. Takie praktyki pozwolą uczniom odnieść sukces szkolny w każdej dziedzinie. Nie będzie uczniów drugorocznych, niechętnych do nauki, znikną problemy wychowawcze (sic!).
Aby przystąpić do nauki czytania w klasie VII, należy uświadomić uczniom cel ćwiczeń w czytaniu. Uczeń ma być podmiotem wszelkich działań związanych z czytaniem. Ćwiczenia powinny odpowiadać wszystkim psychicznym czynnościom (poznawczym, myślowym, językowym, zmysłowym, emocjonalnym).
Każde ćwiczenie składa się z czterech elementów:
1. Polecenie nauczyciela,
2. Wykonanie polecenia przez ucznia,
3. Wspólne sprawdzenie wyników,
4. Motywowanie do kolejnych ćwiczeń.
Prof. Regina Pawłowska zwraca szczególną uwagę na planowanie cyklu lekcji i cykli w rocznym i wieloletnim procesie czytania w ścisłej integracji z ćwiczeniami w mówieniu i pisaniu, w związku z poznawaniem literatury, języka, świata. W tej metodzie mamy wszechstronność, różnorodność, systematyczność i systemowość, a w rezultacie skuteczność.
Programowanie nauki czytania powinno uwzględniać etapy rozwoju językowego ucznia, etapy nabywania umiejętności czytania, indywidualne zdolności, możliwości i ograniczenia, uwarunkowania środowiskowe, posługiwanie się przez ucznia kodem ograniczonym czy rozwiniętym, zakres wiedzy na danym poziomie kształcenia, potrzeby życiowe i rozwojowe ucznia.
Aby kształcenie sprawności czytania było skuteczne, należy systematycznie badać efekty czytania. Naukę czytania i ćwiczenia tej umiejętności należy zamieścić w planie wynikowym, czy innym, uwzględniając osiągnięcia uczniów na poziomie podstawowym i ponadpodstawowym, ustalić kryteria oceny techniki czytania i rozumienia tekstu.
I. Trening czytania zaczynamy od ćwiczeń techniki czytania. Wszyscy uczniowie na każdej
lekcji języka polskiego czytają 2 – 3 minuty w ,,słuchawkach” –
uczniowie osłaniają uszy dłońmi, czytają głośno krótki tekst, każdy w swoim tempie.
Słyszą tylko swój głos, nie słyszą kolegów. Nauczyciel słyszy wszystkich, sprawdza
tempo i poprawność czytania. Po 2-3 minutach nauczyciel daje sygnał do zakończenia
ćwiczenia.
Nie należy przedłużać wyznaczonego czasu. Uczeń powinien odczuć niedosyt czytania.
Po zakończeniu ćwiczenia nauczyciel pyta: kto przeczytał połowę tekstu, kto więcej?
Uczniowie powinni czuć się bezpiecznie, a połowę tekstu na pewno przeczytają wszyscy.
Kolejny etap pracy z tekstem to:
a) odszukanie w tekście wskazanych przez nauczyciela wyrazów, wyjaśnienie ich
znaczenia,
b) odszukanie wyrazów z trudnością ortograficzną,
c) wybór informacji z tekstu,
d) zinterpretowanie wskazanego zdania,
e) ustalenie tematu tekstu itp.
Po miesiącu tego typu ćwiczeń można zauważyć dużą różnicę w tempie, biegłości i
poprawności czytania uczniów. W tym czasie należy podać uczniom informacje o
szybkości czytania czyli o liczbie słów przeczytanych przez minutę. Zaczynamy od 150
słów. Czytając głośno, uczniowie wchodzą w rolę: lektora, nauczyciela, wnuka, który
czyta chorej babci, itp. Rola pozwala im eliminować stres.
II. Gdy uczniowie zwiększą tempo czytania, ćwiczą wyszukiwanie informacji:
Tekst do ćwiczeń powinien być krótki, około jednej strony. Uczniowie za każdym razem mają określony czas na wykonanie ćwiczenia.
III. Interpretacja tekstu
1. Nauczyciel czyta tekst, uczniowie słuchają i określają temat lub problem
przedstawiony w tekście.
2. Przed przeczytaniem tekstu uczniowie otrzymują kartę pracy z 2-3 zdaniami do
interpretacji.
3. Uczniowie wyszukują w tekście wyrażenia, zwroty, frazy i wyjaśniają ich znaczenie.
4. Wskazują w tekście poetyckim środki stylistyczne i ich funkcje.
5. Wskazują w wierszu podmiot liryczny, adresata, określają typ liryki.
IV. Uczniowie redagują pytania do tekstu literackiego, poetyckiego, popularnonaukowego itp
Podałam kilka przykładów ćwiczeń w czytaniu. Podkreślam, że powyższe ćwiczenia
proponowałam uczniom na każdej lekcji. Tylko systematyczna praca daje efekty. Uczniowie, jeśli mają jasno określony cel, dążą do poprawy, chcą osiągnąć sukces w czytaniu. Starałam się zauważyć i docenić nawet najmniejszy ich sukces. Cieszyłam się, gdy uczniowie zadawali pytanie: Czy Pani zauważyła, że już lepiej czytamy?
Chcę podkreślić, że każdy tekst z podręcznika, mimo, że uczniowie mieli przygotować go w domu, czytaliśmy na lekcji: każdy uczeń po kilka zdań czytał głośno, pozostali słuchali śledzili tekst, a następnie wykonywali, zadane przeze mnie, zadania do tekstu. Te i podobne ćwiczenia proponowałam uczniom w każdej klasie. Zmieniałam tylko teksty i stopień trudności poleceń.
Efekty systematycznej i konsekwentnej pracy były widoczne po kilku miesiącach. Oczywiście, nie wszyscy uczniowie w tym samym czasie nabywają umiejętność czytania na oczekiwanym poziomie. Mają do tego prawo. Wiem jednak, że nie wolno mi wątpić w możliwości uczniów, nie wolno zaniedbać żadnego z nich.
Podczas warsztatów z nauczycielami języka polskiego słyszę nierzadko: ,,podobają mi się te ćwiczenia, ale nie zdążę zrealizować podstawy programowej”.
Z doświadczenia 42-letniej pracy z uczniami wiem, że nauczyciel zdąży nauczyć wszystkich umiejętności i wiedzy, jeśli dobrze zaplanuję pracę z uczniami. Ponadto, nauczyciel pracuje z programem, w którym zawarte są treści i umiejętności z podstawy programowej. A podręcznik, jak sama nazwa wskazuje (to, co pod ręką), może być wykorzystany na lekcji lub nie.
Jestem przekonana, że jeśli uczeń nabędzie umiejętność czytania na trzech poziomach rozumienia tekstu ( wybieranie tekstu, interpretacja, czytanie krytyczne), nauczyciel nie będzie tracił czasu na lekcjach na kolejne testy i pseudotesty po kilka w tygodniu, uczniowie osiągną dobre wyniki na egzaminie i w życiu.
LITERATURA
1. Regina Pawłowska, Lingwistyczna teoria nauki czytania, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002.
2. Regina Pawłowska, Metodyka ćwiczeń w czytaniu, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002
3. Małgorzata Małyska, Trening drogą do efektywnego czytania, Polonijne Centrum Nauczycielskie w Lublinie, 2005